Divan edebiyatı edebiyat okuyan bir öğrencinin doğrudan ilgi alanına girdiğinden böyle bir yazı da kaçınılmaz oldu benim için. Derste Divan Edebiyatı geleneğinden 14. yüzyıldan nesir örnekleri inceleyeceğimiz için ben de Divan Edebiyatı'nda nesir kavramına dair genel bilgiler içeren bir araştırma yaptım kendimce. Kısaca ve özet bir biçimde bu edebiyatta nesir hangi yüzyılda hangi yazarlar tarafından ne şekilde ele alınmış aşağıda alıntıladığım açıklamada bulabilirsiniz. Gerek lisede okuyan arkadaşlar gerekse üniversitelerin Türk dili ve edebiyatı bölümünde öğrenim gören arkadaşlar için temel düzeyde Divan nesrine dair bilgiler bulunmakta. İşinize yaraması ümidiyle.
Divan Nesri’nin Genel Özellikleri:
- Dil, konu ve tür yönünden Arap ve İran edebiyatlarının etkisindedir.
- Konu ve düşünceden çok, söyleyiş güzelliğine önem verilir.
- Dili yabancı sözcük ve tamlamalarla yüklüdür. Söz sanatlarına ve mecazlara önem verilir. Cümleler uzundur. Paragraf düzeni yoktur.
- Cümlelere yerleştirilen secilerle (uyaklı sözlerle) şiirdekine benzer bir ahenk yaratılmaya çalışılır.
- Noktalama işareti kullanılmaz.
- Düzyazıda dini-ahlaki konular ağırlıklı olarak işlenir. Tarihi olaylar, gezi izlenimleri, toplumsal sorunlar, bireysel duygular gibi konuların da işlendiği olur.
Divan Nesri’nin Bölümleri
Sade (Yalın) Nesir:
- Halka hitap için yazılmış, dili ağır olmayan nesirdir. Yabancı sözcük ve tamlama sayısı azdır. Anlaşılması güç söz sanatları yapılmaz.
- Masallar, efsaneler, menkıbeler, destanlar, dini ve tasavvufi konular, tarih ve gezi eserleri, o devre göre, sade bir dille yazılmaya çalışılmıştır.
Sade nesir örnekleri olarak aşağıdaki eserlerden söz edilebilir:
- Seydi Ali Reis’in Mir’atü’l-Memalik adlı gezi yazısı ve Kitabü’l Muhit adlı coğrafya kitabı (16. yüzyıl)
- Sehi Bey’in Heşt Behişt adlı şuara tezkiresi (16. yüzyıl)
- Aşıkpaşazade’nin Tevarih-i Al-i Osman (Osmanlı Tarihi) adlı eseri (15. yüzyıl)
- Mercimek Ahmed’in Kabusname tercümesi (15. yüzyıl)
- Kul Mes’ut’un Kelile ve Dimme tercümesi (14. yüzyıl)
- Evliya Çelebi Seyahatnamesi (17.yüzyıl)
Orta Nesir:
- Orta düzyazı ise, divan edebiyatının hemen hemen bütün klasik yazarlarının yazdığı bir türdür. Yer yer süslü nesrin niteliklerini taşımakla beraber anlatmak istediğini anlaşılır bir şekilde ortaya koyan nesirdir.
- Belirgin özellikleri, söz ve anlam oyunlarından, hüner ve marifet göstermekten kaçınılmış ve içeriğin ön planda tutulmuş olmasıdır.
- Özellikle tarih, gezi, coğrafya ve din kitapları bu türde yazılmıştır.
Sanatlı (Süslü) Nesir:
- Şiirdeki gösterişli mecazlar ve söz sanatlarıyla süslenmiş, secili nesirdir.
- Sinan Paşa (15. yüzyıl) Tazarruname adlı eseriyle bu alanın ilk örneği verilmiştir.
- Fuzuli’nin (16. yüzyıl) Şikâyetname’si Türkçe yazdığı diğer bazı mektupları Veysi ve Nergisi adlı yazarların (17.yüzyıl) eserleri sanatlı nesir örneğidir.
Divan Edebiyatındaki Nesir Türleri
Tezkire:
- Çeşitli Mesleklerden önemli kişilerin hayatlarını anlatmak üzere düzenlenen eserlere tezkire, şairleri tantan tezkirelere şuara tezkiresi denir.
- Batı edebiyatlarındaki biyografinin karşılığı gibidir.
- İlk örneği Ali Şir Nevai’nin Mecalisü’n-Nefais’idir.
- Anadolu’daki en önemli örnek Sehi Bey Tezkiresi’dir (Asıl adı Heşt Behişt.)
- Hz. Muhammed’in hayatını anlatmak üzere yazılan eserlerin ortak adıdır.
- Manzum (mesnevi) olarak da yazılabilir.
- Türk Edebiyatı’ndaki ilk örnek Erzurumlu Darir’in Siretü’n-Nebisid’tir. (14. yüzyıl) Düzyazı şiir karışımı bir eserdir.
Hilye:
- Peygamber Efendimizin iç ve dış özelliklerini anlatan eserlerdir.
- Manzum da olabilir. Bazılarına dört halifenin tanıtımı da katılır.
Mektup:
- Divan Edebiyatı’nda pek yaygın değildir.
- En bilinen örnek Fuzuli’nin Şikayetname’sidir.
- Divan Edebiyatı’nda tarih türünde epey eser verilmiş-tir.
Bunların önemlilerini şöyle sıralayabiliriz:
- Aşıkpaşazade Tarihi(15. yüzyıl.)
- Tacü’t-Tevarih: Hoca Sadettin Efendi (16. yüzyıl)
- Peçevi Tarihi: Peçevi İbrahim Efendi (17. yüzyıl)
- Naima Tarihi: (18. yüzyıl)
- Cevdet Paşa Tarihi: (19. yüzyıl)
Seyahatname:
- En önemli örnek Evliya Çelebi Seyahatname’sidir.
- Seydi Ali Reis’in Mir’atü’l-Memalik
- Nabi’nin Tuhfet’ül-Haremeyn (Hac izlenimleri)
- İzzet Molla’nın (19. yüzyıl) Mihnetkeşan (Keşan sürgünü izlenimleri) diğer ilginç örneklerdir.
Sefaretname:
- Siyasi görevle gönderilen elçilerin gittikleri yerlerle ilgili olarak yazdıkları eserlerdir.
- İlk örneği Kara Mehmet Çelebi’nin Viyana Sefaretnamesi (1655)
- En tanınmışı Yirmisekiz Çelebi Mehmet’in Paris Sefaretnamesi’dir.
Surname:
- Şehzadelerin sünnet düğünleri ve “kadın sultan”ların düğün törenleriyle ilgili eserlerdir.
- Manzum (genellikle kaside biçiminde) olanları da vardır.
- Bir şehrin (bazen insanlarının ve özellikle kadınlarının özellikleri de katılarak) güzelliklerinin anlatıldığı eserlerdir. Manzum da olabilir.
Gazavatname:
- Gaza (din uğruna savaşların anlatıldığı manzum veya düzyazılı eserlerdir.
- Yükselme Devri’nde çok yazılmış, sonraları azalmıştır.
Habname:
- Görülen bir rüya anlatılıyormuş gibi, bir olay ya da kişi hakkında görüşlerin söylenmesi biçiminde yazılır.
- Manzum da olabilir.
- Veysi’nin (17. yüzyıl) Habname’si bu türün en önemli örneğidir.
- Habnameler eleştiri ve yergi içerir.
Önemli Nesir Yazarları
Aşıkpaşazade ( 15. Yüzyıl )
- Şair Ahmed Paşa’nın torunudur.
- Tarih türünde eser vermiştir. Sade bir dili var-dır.
- Tevârih-i Âl-i Osmânî ( Osmanlı Tarihi ): Sade nesrin bir örneğidir. Âşıkpaşazade Tarihi adıyla da bilinir.
Sehi Bey (16. Yüzyıl)
- Heşt Behişt adlı şuara tezkiresi ile tanınmıştır. Bu eserinde 200 kadar şair hakkında, sade bir dille, bilgi verir.
Seydi Ali Reis (16. Yüzyıl)
- Şair ve yazardır; ama asıl ününü denizcilikte yapmıştır. Osmanlı donanma komutanlarındandır. Çıktığı Hindistan seferinde donanmasını Hint Okyanusu’ndaki fırtınada kaybedip karadan ülkeye dönmüştür.
- Sade bir dili vardır. Hatta halk ozanları tarzında şiirler yazmış, bazı eserlerinde
- Nevai Türkçesini (Çağatay Türkçesi) kullanmıştır.
- En önemli eseri Mir’atü’l-Memalik adını taşır. Hint seferi sırasında yaşadıklarını anlatır.
- Bir diğer eseri, o zamana göre önemli denizcilik bilgilerini içeren Kitabü’l-Muhit’tir.
- Ünlü Türk denizcisidir.
- Kitab-ı Bahriye adlı denizcilik kitabı ve buna eklediği haritalarla tanınır.
Feridun Bey (16.Yüzyıl)
- Feridun Bey Münşeatı adıyla tanınan bir eserin sahibidir. Eser Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan III. Murat zamanına kadar bazı önemli olaylarla, padişahlarla ilgili bilgi ve belgeleri içeren bir derlemedir.
- Şiirler de yazan Feridun Bey’in bir Divan’ı ile birkaç düzyazı eseri vardır.
- "Seyahatname" nin yazarı olan Çelebi'nin gezi türündeki bu eserinden onun tarih toplum bilim ve güzel sanatlar konusunda bilgi sahibi olduğunu anlıyoruz.
Kâtip Çelebi (17. Yüzyıl)
- Asıl adı Mustafa’dır. Hacı Halife diye de anılır.
- Çeşitli devlet görevlerinde bulunmuş, seferlere katıl-mıştır.
- Tarih, coğrafya, biyografi, bibliyografi, otobiyografi; ahlak, tasavvuf, eğitim, düşünce, toplum yapısı, tıp, etnoloji gibi, tür ve konularla ilgili geniş bilgisi olan bir kişidir.
- Süslü nesir akımına kapılmamış, topluma yararlı olmak için sade dili tercih etmiştir.
Keşfü’z-Zunun: 15.000 eser ve 10.000 yazarın tanıtıldığı bir bibliyografidir. Arapçadır.
Cihannüma: Batılı anlayışla hazırlanmış bir coğrafya eseridir. Dünyanın yuvarlak olduğunu da anlatır.
Fezleke: 16. ve 17. yüzyıl olaylarını işleyen bir tarih kitabıdır.
Tufetü’l-Kibar-i Esfarü’l-Bihar: (Büyüklerin deniz seferlerinden yadigâr) Deniz seferlerinden ve büyük Türk denizcilerinden söz eder.
Mizanü’l-Hakk: Dini, ahlaki, toplumsal konuları işleyen didaktik bir eserdir. Pozitif bilimlerin gerekliliği batıl inançların açtığı yaralar, inanç özgürlüğü, hoşgörü gibi konuları işler.
Düsturü’l-Amel: Devlet işlerinde gördüğü aksaklıkları ve çarelerini anlatan bir kitaptır.
Nâimâ (17. Yüzyıl)
- İlk resmi vakanüvis (tarihçi) ve Osmanlı tarihçilerinin en üstünüdür.
- Tarihçi Nâimâ’nın “Nâimâ Tarihi” olarak bilinen altı ciltlik eseri, hem tarih, hem de edebiyat açısından önemli bir kaynaktır.
- Yazar, 1591–1636 yılları arasındaki olayları tarafsız bir biçimde anlatır.
- Devletin aksayan yönlerini eleştirir, oldukça başarılı tasvirleri vardır.
- İbrahim Peçevî’nin “Peçevi Tarihi”adlı eserinde Kanuni ve IV. Murat devrinin olayları sade bir dille anlatır.
- Yazar canlı ve doğal bir üslupla olayları objektif biçimde anlatır.
- Süslü nesrin örneklerini vermiştir.
Veysî (17. Yüzyıl)
- Süslü nesrin örneklerini vermiştir.
Sinan Paşa
- Divan edebiyatında süslü nesrin en iyi örneklerini vermiştir.
- Tazarruname adlı eseri vardır.
- Diğer eserleri; Maarifname, Tezkiretü’l Evliya
Mercimek Ahmet
- Kabusnâme eseriyle ün yapmış tarih ve Osmanlı Tarihi ile ilgilenmiştir.
Yirmisekiz Çelebi Mehmet (18. Yüzyıl)
- Osmanlı Devleti’nin Avrupa’ya gönderdiği sürekli elçilerden ikincisidir.
- Padişah III. Ahmet’e sunduğu Sefaretname’si ile tanınır. Fransa’da gördüğü yenilikleri anlatmıştır
Konu ile ilgili temel bilgilerden sonra Eski Türk Edebiyatı hocamız İlyas Yazar'ın bizimle paylaştığı Divan Edebiyatı'ndan seçme nesir örneklerini ben de sizinle paylaşmak istiyorum. Osmanlı Türkçesi ile yazılmıştır. Okumanızı geliştirmek açısından da ideal. Buyrun:
Yorum Gönder